مطالعات مشاهده ای

تعریف تحقیق مشاهده ای

اصطلاح تحقیق مشاهده ای برای اشاره به چندین نوع مختلف از مطالعات غیر تجربی استفاده می شود که در آنها رفتار به طور سیستماتیک مشاهده و ثبت می شود.

هدف تحقیق مشاهده ای توصیف یک متغیر یا مجموعه ای از متغیرها است. به طور کلی، هدف به دست آوردن یک تصویر فوری از ویژگی های خاص یک فرد، گروه یا محیط است. همانطور که قبلاً توضیح داده شد، تحقیقات مشاهده‌ای غیرتجربی است زیرا هیچ چیز دستکاری یا کنترل نمی‌شود و به این ترتیب ما نمی‌توانیم با استفاده از این رویکرد به نتایج علی برسیم. داده‌هایی که در مطالعات تحقیقاتی مشاهده‌ای جمع‌آوری می‌شوند، اغلب ماهیت کیفی دارند، اما ممکن است کمی یا هر دو (روش‌های ترکیبی) باشند. انواع مختلفی از طرح های تحقیقاتی مشاهده ای وجود دارد که در زیر توضیح داده خواهد شد.

در رابطه با دسته بندی های تحقیقات مشاهده ای، می توان بر حسب مطالعات پزشکی و روان شناسی مطلب را بهتر بیان کرد. مطالعات مشاهده ای پزشکی اساسا به مطالعات مقطعی، موزد-شاهدی، کوهورت یا همگروه و طولی دسته بندی می شوند. در عین حال که می توان دسته های اشاره شده را در مطالعات روان شناسی هم داشت، اما مطالعات جالب و عملی تر در روان شناسی به دسته های طبیعت گرایانه، مشاهده شرکت کنندگان؛ مشاهده ساختاریافته دسته بندی می شوند. در نهایت مطالعات موردی یا سری های موردی و مطالعات آرشیوی و همین طور طولی در هر دو حوزه روان شناسی و پزشکی بسیار پرکاربرد هستند.

دسته های اصلی مطالعات مشاهده ای پزشکی:

مطالعات مقطعی

مطالعات مقطعی زمانی اتفاق می‌افتد که پژوهشگران موضوع انتخابی خود را در یک مقطع زمانی خاص مشاهده کنند. این روش یکی از ساده‌ترین انواع مطالعات مشاهده‌ای است، زیرا نیازی به جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل چندباره داده‌ها ندارد. به عنوان مثال، دانشمندی که یک مطالعه مقطعی انجام می دهد، ممکن است به این موضوع نگاه کند که افراد از یک جمعیت شناسی خاص، مانند گروه سنی، چقدر به یک بیماری خاص مبتلا می شوند.

مطالعات طولی

مطالعات طولی شامل مشاهده عوامل مشابه در دوره های زمانی مشخص است. فواصل زمانی مطالعه ممکن است کوتاه باشد، مانند مشاهده شرکت کنندگان در چند نقطه در طول یک ساعت. این فواصل زمانی همچنین می‌تواند دوره‌های طولانی‌تری مانند ماه‌ها یا حتی سال‌ها را شامل شود. برای مثال، دانشمندان ممکن است از مطالعات طولی برای مشاهده رشد رشد در نوزادان و کودکان استفاده کنند. تحلیلگران بازار همچنین می توانند از مطالعات طولی برای ردیابی آگاهی عمومی از محصولات یا خدمات یک کسب و کار در طول یک سال یا بیشتر استفاده کنند.

مطالعات مورد-شاهدی

مطالعات مورد-شاهدی شامل مقایسه دو یا چند گروه از شرکت کنندگان یا پدیده ها است. یکی از این گروه ها گروه کنترل و بقیه گروه های درمانی هستند. تنها تفاوت بین گروه کنترل و تیمار، عامل تحت نظر است. مقایسه گروه کنترل با گروه درمان به اطمینان از معتبر بودن نتایج مطالعه کمک می کند.
به عنوان مثال، تصور کنید که می خواهید تأثیر کافئین بر عادات خواب را مطالعه کنید. گروه درمانی شما افرادی هستند که به طور منظم کافئین می نوشند. گروه کنترل شما از نظر جمعیتی، مانند سن و جنسیت، با گروه درمانی شما مطابقت دارد، اما به طور منظم کافئین مصرف نمی کند. مطالعه عادات خواب هر دو گروه می تواند به شما کمک کند تا بفهمید کافئین چگونه بر عادات خواب تأثیر می گذارد.

مطالعه کوهورت یا همگروهی

کوهورت به گروهی از افراد با یک ویژگی مشترک اشاره دارد. این ویژگی مشترک ممکن است بر اساس جمعیت شناختی یا رفتار باشد. محققانی که یک روش مطالعه کوهورت را انتخاب می‌کنند، تنها افرادی را مشاهده می‌کنند که در یک ویژگی خاص مشترک هستند. سپس محققان آنچه را که در گروه اتفاق می افتد مشاهده می کنند تا بررسی کنند که آیا صفات خاصی در گروه بر پاسخ های متغیر تأثیر می گذارد یا خیر. به عنوان مثال، دانشمندانی که از یک مطالعه کوهورت استفاده می کنند ممکن است افرادی را که همه در یک هفته از یک منطقه خاص متولد شده اند مطالعه کنند. این دانشمندان چندین سال تفاوت در رفتارهای گروه مانند رژیم غذایی، تعاملات اجتماعی یا عادات را مشاهده می کنند.

مطالعه موردی یا سری های موردی

توضیح این دسته را در زیر، و در دسته مطالعات روان شناختی ارائه کرده ایم.

دسته های اصلی مطالعات مشاهده ای روان شناختی:

مشاهده طبیعت گرایانه

این یک روش مشاهده ای است که شامل مشاهده رفتار افراد در محیطی است که معمولاً در آن رخ می دهد. بنابراین مشاهده طبیعت گرایانه نوعی تحقیق میدانی است (در مقابل نوعی تحقیق آزمایشگاهی). تحقیقات معروف جین گودال در مورد شامپانزه ها نمونه ای کلاسیک از مشاهدات طبیعی است. دکتر گودال سه دهه را صرف مشاهده شامپانزه ها در محیط طبیعی آنها در شرق آفریقا کرد. او مواردی مانند ساختار اجتماعی شامپانزه ها، الگوهای جفت گیری، نقش های جنسیتی، ساختار خانواده و مراقبت از فرزندان را با مشاهده آنها در طبیعت بررسی کرد. با این حال، مشاهده طبیعت گرایانه می تواند به سادگی شامل مشاهده خریداران در یک فروشگاه مواد غذایی، کودکان در زمین بازی مدرسه، یا بیماران بستری روانپزشکی در بخش های آنها باشد. محققانی که درگیر مشاهدات طبیعی هستند معمولا مشاهدات خود را تا حد امکان بدون مزاحمت انجام می دهند تا شرکت کنندگان از مطالعه آنها آگاه نباشند. چنین رویکردی مشاهده طبیعت گرایانه مخفی یا مبدل (Disguised naturalistic observation) نامیده می شود. از نظر اخلاقی، این روش در صورتی قابل قبول تلقی می شود که شرکت کنندگان ناشناس بمانند و این رفتار در یک محیط عمومی رخ دهد که در آن افراد معمولاً انتظار حفظ حریم خصوصی را ندارند. به عنوان مثال، خریداران مواد غذایی که اقلامی را در سبد خرید خود قرار می دهند، رفتار عمومی دارند که به راحتی توسط کارمندان فروشگاه و سایر خریداران قابل مشاهده است. به همین دلیل، اکثر محققان رعایت آنها را برای مطالعه از نظر اخلاقی قابل قبول می دانند. البته گاها بر سر مسئله privacy اختلاف نظر هم وجود دارد.

در مواردی که انجام مشاهده طبیعت گرایانه پنهان اخلاقی یا عملی نیست، محققان می توانند مشاهده طبیعت گرایانه غیرپنهان یا عیان (Undisguised naturalistic observation) را انجام دهند که در آن شرکت کنندگان از حضور محقق و نظارت بر رفتار خود آگاه شوند. با این حال، یکی از نگرانی‌های مربوط به مشاهده طبیعت‌گرایانه پنهان، واکنش‌پذیری است. واکنش پذیری به زمانی اشاره دارد که یک سنجش رفتار شرکت کنندگان را تغییر می دهد. در مورد مشاهده طبیعت گرایانه غیرپنهان، نگرانی در مورد واکنش پذیری این است که وقتی افراد می دانند که مورد مشاهده و مطالعه قرار می گیرند، ممکن است متفاوت از حالت عادی عمل کنند (Hawthorne Effect). به عنوان مثال، اگر بدانید که شخصی شما را مشاهده می کند و رفتارهای شما را ثبت می کند، ممکن است در یک کافه بسیار متفاوت عمل کنید و این امر مطالعه را باطل می کند. بنابراین مشاهده پنهان واکنش کمتری دارد و بنابراین می تواند اعتبار بیشتری داشته باشد زیرا افراد از مشاهده و ثبت رفتارهای خود آگاه نیستند. با این حال، اکنون می دانیم که افراد اغلب به مشاهده شدن عادت می کنند و با گذشت زمان شروع به رفتار طبیعی در حضور محقق می کنند.

مشاهده شرکت کنندگان

یکی دیگر از رویکردهای جمع آوری داده ها در تحقیقات مشاهده ای، مشاهده مشارکتی است. در مشاهده مشارکتی، محققین در گروه یا موقعیتی که مطالعه می کنند، شرکت کنندگان فعال می شوند. مشاهده مشارکتی بسیار شبیه به مشاهده طبیعت گرایانه است زیرا شامل مشاهده رفتار افراد در محیطی است که معمولاً در آن رخ می دهد. مانند مشاهده طبیعت گرایانه، داده هایی که جمع آوری می شود می تواند شامل مصاحبه (معمولاً بدون ساختار)، یادداشت بر اساس مشاهدات و تعاملات آنها، اسناد، عکس ها و سایر مصنوعات باشد. تنها تفاوت بین مشاهده طبیعت گرایانه و مشاهده مشارکتی این است که محققان درگیر در مشاهده مشارکتی به اعضای فعال گروه یا موقعیت هایی تبدیل می شوند که در حال مطالعه هستند. منطق اساسی برای مشاهده مشارکت‌کننده این است که ممکن است اطلاعات مهمی وجود داشته باشد که فقط برای کسی که یک شرکت‌کننده فعال در گروه یا موقعیت است قابل دسترسی باشد یا فقط توسط آن قابل تفسیر باشد. مانند مشاهده طبیعت گرایانه، مشاهده مشارکتی می تواند پنهان یا بدون مبدل باشد. در مشاهده شرکت‌کننده مبدل، محققان وانمود می‌کنند که از اعضای گروه اجتماعی هستند که مشاهده می‌کنند و هویت واقعی خود را به عنوان محقق پنهان می‌کنند. بر خلاف مشاهدات مشارکت‌کننده پنهان، محققان بخشی از گروهی می‌شوند که در حال مطالعه هستند و هویت واقعی خود را به‌عنوان محقق برای گروه مورد بررسی فاش می‌کنند. یک بار دیگر مسائل اخلاقی مهمی وجود دارد که باید با مشاهده پنهان شرکت کننده در نظر گرفت. اولاً نمی توان رضایت آگاهانه ای دریافت کرد و دوم از فریب منفعل استفاده می شود. محقق به طور منفعلانه شرکت کنندگان را با پنهان کردن عمدی اطلاعات در مورد انگیزه های آنها برای عضویت در گروه اجتماعی مورد مطالعه فریب می دهد. اما گاهی اوقات مشارکت پنهان تنها راه دسترسی به یک گروه محافظ (مانند یک فرقه) است. علاوه بر این، مشاهده شرکت‌کننده مبدل نسبت به مشاهده شرکت‌کننده پنهان کمتر مستعد واکنش‌پذیری است.

مطالعه روزنهان (1973) [1] در مورد تجربه افراد در بخش روانپزشکی، مشاهدات شرکت‌کننده مبدل تلقی می‌شود، زیرا روزنهان و بیماران شبه او به بهانه اینکه بیمار هستند در بیمارستان‌های روانپزشکی بستری شدند تا بتوانند ببینند که بیماران روان پزشکی چطور توسط کارکنان درمان می شوند و با آن ها برخورد می شود. کارکنان و سایر بیماران از هویت واقعی او به عنوان محقق بی اطلاع بودند.

یکی از مزایای اصلی مشاهده مشارکتی این است که وقتی محقق جزوی از گروه اجتماعی هستند، در موقعیت بسیار بهتری برای درک دیدگاه و تجربیات افرادی که در حال مطالعه هستند قرار دارد. محدودیت اولیه در این رویکرد این است که صرف حضور ناظر می تواند بر رفتار افراد مشاهده شده تأثیر بگذارد.  نگرانی‌های اصلی در این زمینه زمانی ایجاد می‌شود که ممکن است پویایی اجتماعی را تغییر دهند و/یا بر رفتار افرادی که در حال مطالعه هستند تأثیر بگذارند. به طور مشابه، اگر محقق به عنوان یک ناظر شرکت کننده عمل کند، ممکن است نگرانی هایی در مورد سوگیری های ناشی از توسعه روابط با شرکت کنندگان وجود داشته باشد. به طور مشخص، محقق ممکن است کمتر حالت عینی و objective  پیدا کند و در نتیجه سوگیری آزمایشگر بیشتر شود.

مشاهده ساختاریافته

یکی دیگر از روش های مشاهده ای، مشاهده ساخت یافته است. در اینجا محقق مشاهدات دقیقی از یک یا چند رفتار خاص در یک محیط خاص انجام می دهد که ساختارمندتر از بسترهای مورد استفاده در مشاهده طبیعی و مشارکتی است. غالباً محیطی که مشاهدات در آن انجام می شود، محیط طبیعی نیست، بلکه ممکن است محقق افراد را در محیط آزمایشگاه مشاهده کند. از طرف دیگر، محقق ممکن است افراد را در یک محیط طبیعی (مانند یک محیط کلاس درس) مشاهده کند که آنها به نحوی ساختار یافته اند، به عنوان مثال با معرفی برخی وظایف خاص که شرکت کنندگان باید در آن شرکت کنند یا با معرفی یک موقعیت اجتماعی خاص یا دستکاری. مشاهده ساختاریافته بسیار شبیه به مشاهده طبیعی و مشاهده مشارکتی است، زیرا در همه موارد، محققان رفتارهای طبیعی را مشاهده می‌کنند، با این حال، تأکید در مشاهده ساختاریافته بر جمع‌آوری داده‌های کمی است تا کیفی. محققانی که از این رویکرد استفاده می کنند به مجموعه محدودی از رفتارها علاقه مند هستند. این مورد به آنها اجازه می دهد تا رفتارهایی را که مشاهده می کنند کمی کنند. به عبارت دیگر، مشاهده ساختاریافته جامعیت کمتری از مشاهده طبیعی و مشارکتی دارد، زیرا محققی که درگیر مشاهدات ساختاری است به تعداد کمی از رفتارهای خاص علاقه مند است. بنابراین، به جای ثبت هر چیزی که اتفاق می افتد، محقق فقط بر رفتارهای بسیار خاص مورد علاقه تمرکز می کند.

مطالعات موردی

مطالعه موردی، بررسی عمیق یک فرد است. گاهی اوقات مطالعات موردی نیز در مورد واحدهای اجتماعی (مثلاً یک فرقه) و رویدادها (مثلاً یک بلای طبیعی) تکمیل می شود. با این حال، معمولاً در روانشناسی، مطالعات موردی توصیف و تجزیه و تحلیل دقیقی از یک فرد ارائه می دهند. اغلب فرد دارای یک بیماری یا اختلال نادر یا غیرعادی است یا به ناحیه خاصی از مغز آسیب می رساند.

مانند بسیاری از روش‌های تحقیق مشاهده‌ای، مطالعات موردی از نظر ماهیت کیفی‌تر هستند. روش های مطالعه موردی شامل بررسی عمیق و اغلب طولی یک فرد است. بسته به تمرکز مطالعه موردی، افراد ممکن است در محیط طبیعی خود مشاهده شوند یا نباشند. اگر محیط طبیعی آن چیزی نیست که مورد نظر است، ممکن است فرد برای مطالعه به مطب درمانگر یا آزمایشگاه محقق آورده شود. همچنین، بخش عمده ای از گزارش مطالعه موردی به جای تجزیه و تحلیل های آماری، بر توصیفات عمیق فرد متمرکز خواهد بود. با این گفته، برخی از داده های کمی نیز ممکن است در نوشتن یک مطالعه موردی گنجانده شوند. به عنوان مثال، نمره افسردگی افراد ممکن است با نمرات هنجاری مقایسه شود یا امتیاز آنها قبل و بعد از درمان مقایسه شود. مانند سایر روش های کیفی، انواع روش ها و ابزارهای مختلف را می توان برای جمع آوری اطلاعات مورد استفاده قرار داد. به عنوان مثال، مصاحبه، مشاهده طبیعت گرایانه، مشاهده ساختاریافته، تست روانشناختی (به عنوان مثال، تست IQ) و/یا اندازه گیری های فیزیولوژیکی (مانند اسکن مغز) ممکن است برای جمع آوری اطلاعات در مورد فرد مورد استفاده قرار گیرد.

HM یکی از بدنام ترین مطالعات موردی در روانشناسی است. HM از صرع صعب العلاج و بسیار شدید رنج می برد. یک جراح صرع HM را در لوب گیجگاهی داخلی او موضعی کرد و در سال 1953 برای جلوگیری از تشنج، بخش‌های بزرگی از هیپوکامپ او را برداشت. این درمان موفقیت آمیز بود، زیرا صرع او را برطرف کرد و ضریب هوشی و شخصیت او تحت تأثیر قرار نگرفت. با این حال، پزشکان خیلی زود متوجه شدند که HM شکل عجیبی از فراموشی به نام فراموشی انتروگراد را نشان می‌دهد. HM قادر به انجام مکالمه بود و می توانست رشته های کوتاهی از حروف، اعداد و کلمات را به خاطر بسپارد. اساساً حافظه کوتاه مدت او حفظ شد. با این حال، HM نمی‌توانست رویدادهای جدیدی را در حافظه ثبت کند. او توانایی انتقال اطلاعات از حافظه کوتاه مدت خود به حافظه بلند مدت خود را از دست داد، چیزی که محققان حافظه آن را تثبیت می نامند. بنابراین در حالی که می توانست با کسی گفتگو کند، پس از پایان مکالمه کاملاً فراموش می کرد. این یک مطالعه موردی بسیار مهم برای محققان حافظه بود، زیرا نشان می‌دهد که بین حافظه کوتاه‌مدت و حافظه بلندمدت تفکیک وجود دارد، نو  این دو توانایی متفاوت هستند که توسط نواحی مختلف مغز ارائه می‌شوند. همچنین پیشنهاد می‌کند که لوب‌های گیجگاهی برای تجمیع اطلاعات جدید (یعنی برای انتقال اطلاعات از حافظه کوتاه‌مدت به حافظه بلندمدت) اهمیت ویژه‌ای دارند.

مطالعات موردی مفید هستند زیرا سطحی از تجزیه و تحلیل دقیق را ارائه می دهند که در بسیاری از روش های تحقیقاتی دیگر یافت نمی شود و ممکن است بینش بیشتری از این تحلیل دقیق تر به دست آید. در نتیجه مطالعه موردی، محقق ممکن است درک دقیقی از آنچه ممکن است مهم باشد به دست آورد که در تحقیقات کنترل‌شده‌تر آینده بیشتر به آن نگاه شود. مطالعات موردی نیز اغلب تنها راه برای مطالعه شرایط نادر است زیرا ممکن است یافتن یک نمونه بزرگ به اندازه کافی برای افراد مبتلا به این بیماری برای استفاده از روش‌های کمی غیرممکن باشد. اگرچه در نگاه اول مطالعه موردی یک فرد نادر ممکن است اطلاعات کمی به ما بدهد، آنها اغلب بینش هایی را در مورد رفتار عادی ارائه می دهند. مورد HM بینش مهمی در مورد نقش هیپوکامپ در تثبیت حافظه ارائه کرد. با این حال، توجه به این نکته مهم است که در حالی که مطالعات موردی می‌توانند بینش‌هایی در زمینه‌ها و متغیرهای خاص برای مطالعه ارائه دهند و می‌توانند در کمک به توسعه نظریه‌ها مفید باشند، هرگز نباید به عنوان مدرکی برای نظریه‌ها استفاده شوند. به عبارت دیگر، مطالعات موردی می‌تواند به عنوان الهام‌بخش برای فرمول‌بندی نظریه‌ها و فرضیه‌ها مورد استفاده قرار گیرد، اما این فرضیه‌ها و نظریه‌ها باید به طور رسمی با استفاده از روش‌های کمی دقیق‌تر آزمایش شوند.

دلیل اینکه مطالعات موردی نباید برای حمایت از نظریه ها استفاده شود این است که آنها از مشکلات روایی درونی و روایی بیرونی رنج می برند. مطالعات موردی فاقد کنترل های مناسبی است که در آزمایش های واقعی وجود دارد. به این ترتیب آنها از مشکلات اعتبار درونی رنج می برند، بنابراین نمی توان از آنها برای تعیین علیت استفاده کرد. به عنوان مثال، در طی عمل جراحی HM، جراح ممکن است به طور تصادفی ناحیه دیگری از مغز HM را دچار ضایعه کرده باشد (در واقع سوال در مورد احتمال ضایعه مغزی جداگانه پس از مرگ HM و تشریح مغز او شروع شد) و این ضایعه ممکن است به ناتوانی او در تثبیت کمک کرده باشد. در واقع با مطالعات موردی نمی‌توانیم این نوع توضیحات جایگزین را رد کنیم. بنابراین مانند همه روش های مشاهده ای، مطالعات موردی اجازه تعیین علت را نمی دهد. علاوه بر این، از آنجایی که مطالعات موردی اغلب مربوط به یک فرد منفرد و معمولاً یک فرد بسیار غیرعادی است، محققان نمی توانند نتایج خود را به افراد دیگر تعمیم دهند. به یاد بیاورید که در اکثر طرح‌های تحقیقاتی بین اعتبار داخلی و خارجی نوعی بالانس و سبک-سنگین کردن (trade-off) وجود دارد در حالی که در مطالعات موردی، هم اعتبار داخلی و هم اعتبار خارجی مسئله دارند. بنابراین محدودیت هایی هم برای توانایی تعیین علیت و هم برای تعمیم نتایج وجود دارد. آخرین محدودیت مطالعات موردی این است که فرصت کافی برای سوگیری های نظری محقق برای بهتر جلوه دادن یا سوگیری توضیحات موردی وجود دارد. در واقع، اتهاماتی مبنی بر اینکه زنی که HM را مطالعه کرده بود، بسیاری از داده‌های خود را که منتشر نشده بود، از بین برد و به دلیل از بین بردن داده‌های متناقضی که نظریه او را در مورد چگونگی تثبیت خاطرات پشتیبانی نمی‌کرد، زیر سوال رفته است.

تحقیقات آرشیوی

رویکرد دیگری که اغلب تحقیقات مشاهده ای در نظر گرفته می شود، استفاده از تحقیقات آرشیوی است که شامل تجزیه و تحلیل داده هایی است که قبلاً برای اهداف دیگری جمع آوری شده اند. به عنوان مثال مطالعه ای توسط برت پلهام و همکارانش در مورد “خودگرایی ضمنی” – تمایل افراد به ترجیح دادن افراد، مکان ها و چیزهایی که شبیه خودشان هستند (پلهام، کاروالو و جونز، 2005) است. در یک مطالعه، آنها سوابق تامین اجتماعی را مورد بررسی قرار دادند تا نشان دهند که زنان با نام های ویرجینیا، جورجیا، لوئیز و فلورانس به طور خاص به احتمال زیاد به ترتیب به ایالت های ویرجینیا، جورجیا، لوئیزیانا و فلوریدا نقل مکان کرده اند.

یکی از پرکاربردترین تکنیک های این روش تحلیل محتوا است – خانواده ای از رویکردهای سیستماتیک برای اندازه گیری با استفاده از داده های آرشیوی پیچیده. همانطور که مشاهده ساختاریافته مستلزم مشخص کردن رفتارهای مد نظر و سپس یادداشت آنها در زمان وقوع است، تجزیه و تحلیل محتوا نیز مستلزم مشخص کردن کلمات کلیدی، عبارات یا ایده ها و سپس یافتن همه موارد بروز آنها در داده ها است. سپس می‌توان این اتفاقات را شمارش کرد، زمان‌بندی کرد (مثلاً مقدار زمانی که به موضوعات سرگرمی در برنامه‌های خبری شبانه اختصاص داده می‌شود)، یا به روش‌های مختلف دیگری تجزیه و تحلیل شوند.

مطالب مرتبط مفید

مطالعه مورد-شاهدی

مطالعه مقطعی: تعریف، طراحی و مثال

مطالعات طولی